Historie

De ‘’blauw kerk’’, een begrip in Andel en omstreken

Wie in Andel aan een oudere de weg vraagt naar bijvoorbeeld de Hoge Maasdijk loopt de kans te horen te krijgen dat hij bij de ‘’blauw kerk’’ de stoep op moet en dan zo op de dijk komt. De vragensteller kan rijden wat hij wil een ‘’blauw kerk’’ komt hij niet tegen. Wel de Nederlandse Hervormde Kerk aan de Kerkstraat op de grens van Op en Neer Andel, of zoals ze in het dorp zeggen op de grens van het Boven en Benedeneind. Bij de oudere inwoners staat deze kerk nog altijd als de ‘’blauw kerk’’ bekend. Dit had alles te maken met de opvallende blauwe kleur die het gebouw had. Wijd en zijd was om die reden de kerk bekend. Het was zo'n begrip dat de bewoners pal tegenover de kerk vaak post kregen met als adressering uitsluitend de aanduiding "tegenover de Blauw Kerk." Van de blauwe kleur is als gevolg van een ingrijpende restauratie, die in 1959 zijn beslag kreeg, niets meer terug te vinden. Wat er nog aan herinnert is een klein schilderijtje in een van de ruimten van de consistorie. Daar staat trouwens ook nog een miniatuur van het vroegere kerkgebouw. Het heeft jaren in het portaal van de kerk gestaan. Er kon geld in gedaan worden voor het onderhoud van de kerk. Het schilderijtje en het kerkje zijn de stille getuigen van een markant gebouw. In die vorm en kleur dateerde het uit 1852. Dit jaartal stond aangegeven boven de toegangsduur van de kerk. In dat jaar werd het gebouw aan de noordkant uitgebreid en kreeg het ook zijn opvallende blauwe pleisterwerk. Overigens niet die felle kleur blauw zoals velen hem nog kennen. Die was, zo wordt verteld, het gevolg van een verkeerd uitgevallen behandeling van de buitenmuren door een plaatselijke aannemer.

Twee kerkgebouwen
Andel had in het verleden twee kerkgebouwen: het gebouw waarover we het hier hebben en het gebouw waarvan de Romboutstoren nog over is. Aangenomen wordt dat de kerk van Op Andel, die aan Sint-Maarten is gewijd, de oudste van die twee was waarmee ook gezegd is dat Op Andel ouder is dan Neer Andel. Van oorsprong is het kerkgebouw dertiende eeuws. Waarschijnlijk is het rond 1275 gebouwd. De restauratie en verbouwing van 1959 is op initiatief van H. Voogd uit Rijswijk, in die tijd een bekend amateurarcheoloog, die ontzettend veel over de geschiedenis van de streek boven water heeft gehaald en ook vastgelegd heeft, door de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) aangegrepen onderzoek te doen naar de vroegste geschiedenis. Uit het door Voogd geschreven rapport blijkt dat in de zuidgevel, het oudste deel van de kerk, een brede scheur werd aangetroffen. Daaruit werd geconcludeerd dat er nog wat in de grond zou zitten. Dit bleek het geval te zijn. Toen er naar gegraven werd, kon een zware bakstenen voetsteun van een triomfboog worden blootgelegd. Bij het slopen van de noordgevel werd ook de andere triomfboog gevonden. Uit het formaat van de stenen werd geconcludeerd dat het om een dertiende eeuws gebouw ging. Dit was trouwens niet de eerste kerk. Voogd geeft ook aan dat er al eerder sprake geweest moet zijn van een kerk. Doch hij situeert die niet op deze plaats, maar meer in oostelijke richting op een plek waar nu de Maas loopt. Op basis van opgravingen is hij van mening dat de huidige Burgemeester van der Schansstraat en de Wielstraat in Veen direct met elkaar in verbinding stonden. Door een toename van het water is daar volgens hem verandering in gekomen. Ook een deel van de dorpsbebouwing en de kerk verdwenen daardoor. Aan Voogd ontlenen we ook nog dat namens de bisschop van 's-Hertogenbosch de kerk in 1562 werd bezocht. Een pastoor was er toen niet. De pastoor van Neer Andel nam waar. Het kerkgebouw had buiten het koor twee niet geconsacreerde altaren van Onze Lieve Vrouwe en van de Heilige Geest.

De ‘’Blauw kerk’’
Terug naar de ‘’blauw kerk’’. Ruim honderd jaar heeft het gebouw er in die vorm gestaan. Een deel van de oorspronkelijk houten dakconstructie is er, niet direct zichtbaar vanuit de banken, nog van over. Op de voet van een van de pilaren in het huidige kerkgebouw is nog het jaartal en de naam van de leverancier te lezen. Van het interieur van het kerkgebouw is niets meer over. Toen in 1957 na een lange voorbereiding besloten werd het kerkgebouw te restaureren en uit te breiden, werd dit grondig aangepakt. Van het oorspronkelijke interieur bleef niets over. Zo is helaas het zogenaamde Herengestoelte van de heren van Andel verwijderd en nog erger: volledig verdwenen. Hiermee verdween ook het mooie alliantiewapen van de families Scharp en Royer. Opvallend waren ook de witte preekstoel en de witte orgelkast. Die verdwenen eveneens. Historisch besef was er wel toen bij graafwerkzaamheden in de vloer een fraaie grote grafzerk werd gevonden. Hierop staat hetzelfde wapen, dat aan het Herengestoelte was bevestigd. De grafzerk heeft een plaats gekregen voor in de kerk langs de zuidgevel. Daarvoor was overigens nog wel enige discussie noodzakelijk. Het kerkgebouw heeft nooit de status van rijksmonument gekregen. Het kwam niet verder dan de Voorlopige Rijkslijst van Monumenten van Geschiedenis en Kunst.

De Hervormde Kerk te Andel
Op 14 mei 1959 werd het vernieuwde en vergrote kerkgebouw, dat ontworpen is door het architectenduo Bezemer en De Snoo uit Wijk en Aalburg officieel in gebruik genomen. Men was blij met het vernieuwde kerkgebouw dat tot op de dag van vandaag nog altijd een uitstraling heeft. Behalve vooruitgezien werd ook teruggeblikt. Een stukje nostalgie was ook te horen. Van burgemeester G. Bax van Andel bijvoorbeeld. "Ons dorp is een bezienswaardigheid in negatieve zin, de blauwe kerk, armer, maar een fraai bedehuis rijker geworden." Ook de nationale kerkelijke pers schonk er aandacht aan. Hervormd Nederland sprak het vermoeden uit, dat "de blauwe kerk dan wel verdwenen is, doch dat dit bedehuis in de volksmond nog wel enkele jaren de blauw kerk zal blijven." Een juist vermoeden, zo is gebleken. U moet de weg in Andel maar eens vragen naar de Hoge Maasdijk.

Auteur: Teus van Tilborg
(Eerder gepubliceerd in serie Stille Getuigen in het Brabants Dagblad)

Kerkorgel

Het orgel in de kerk
Tijdens de restauratie en verbouwing van het kerkgebouw in 1959 werd ook het orgel in de kerk opgeknapt. Het werd op 25 november 1959 in gebruik genomen na een restauratie, die werd uitgevoerd door de firma J. de Kolf en Zoon. te Utrecht. Dit gebeurde onder toezicht van de Orgelcommissie van de Nederlandse Hervormde Kerk. Het werk was aan dit bedrijf gegund voor een bedrag van f. 3.600,-- verhoogd met de verblijfskosten van het personeel tijdens de montage. De orgelkast werd door aannemer A. Smits gemaakt. Van het aanbrengen van een nieuw orgelfront werd afgezien. Uitsluitend werden enkele noodzakelijke voorzieningen aangebracht. De oudere gemeenteleden herinneren zich wellicht nog dat op het voorfront van het orgel een tekst stond vermeld. Niet duidelijk is waar het bord met deze tekst is gebleven. Het had te maken met de schenker van het orgel. Het volgende stond er op:

"Ter nagedachtenis van haren eenigen broeder Mr. A. der Moeijen Leemans, laatste bewoner van het "Het Hoff", overleden op 17 mei 1879 en van hare overige dierbare betrekkingen wordt dit orgel aan de Hervormde Gemeente te Op- en Neder Andel aangeboden door de jongste en laatste der familie Leemans, Douairiere van zijne Excellentie den Vice-Admiraal James May, 's-Gravenhage, 20 juni 1880."

Ir. Antonie der Moeijen Leemans werd op 13 januari 1799 in 's-Gravenhage geboren. Op 20 november 1869 vertrok hij naar Gorinchem. Hij was rechter bij de Arrondissementsrechtbank en was ongehuwd.

Ingebruikname
Het orgel werd in gebruik genomen met een concert door Wout Blankers met medewerking van de sopraan mevrouw R. Amir-Stoutenbeek. Beiden brachten onder meer muziek van J.S. Bach en F. Mendelsohn Bartholdy ten gehore. Er was samenzang en ook dominee A. Lam verleende zijn medewerking. De goed bezochte avond "slaagde uitmuntend." Over het algemeen was iedereen vol lof over het mooie orgelspel en de zang. De collecte, uiteraard voor het orgel, bracht f. 869,57 op.

Een nieuw orgel
Het gerestaureerde orgel bleek na verloop van tijd toch niet meer te voldoen. Het was versleten. Het haperde nogal eens. Organist Jan Redert had gereedschap binnen handbereik om het orgel aan de praat te houden. Vandaar dat besloten werd het te vervangen door een nieuw. De opdracht daarvoor werd verstrekt aan de Fa. K. Blank en Zn. in Herwijnen. Op 19 september 1972 was het zover, dat het nieuwe 14-stemmige orgel in gebruik kon worden genomen. De plechtigheid werd enigszins overschaduwd door het plotselinge overlijden van Mart van Rijswijk, de secretaris van de Kerkvoogdij, een week daarvoor. Hij had ook een belangrijk aandeel in de komst van het nieuwe orgel. Het orgel werd namens de orgelcommissie aan de kerkvoogdij overgedragen door dominee H. Stroeve. President-kerkvoogd A. Kraaij sprak bij die gelegenheid van "een mooi geschenk." Ruim vijf jaar van voorbereiding en sparen waren er ongeveer aan voorafgegaan. In een gecombineerde vergadering van kerkvoogden, notabelen en college van toezicht op 28 oktober 1966 werd besloten een orgelfonds en een comité op te richten. De eerste collecte voor het nieuwe orgel werd huis-aan-huis gehouden van 3 tot en met 8 april 1967 en bracht maar liefst f. 6317,15 op. Daaruit blijkt wel, dat de gemeente geheel achter het initiatief stond. Daarna zijn er nog tal van acties gevolgd. Jong en oud deden daaraan mee. Er werden balpennen verkocht en wortelen gepunt voor Hak. In de schuur bij de familie Brugmans aan de Hoofdgraaf bijvoorbeeld. Dan waren er nog de kwartjesactie, het verjaardagsfonds en de oliebollenverkoop. Uiteindelijk werd ongeveer f. 60.000,-- ingezameld.
Voor de ingebruikname van het orgel had de vaste organist, Jan Redert, zijn plaats afgestaan aan Frans van Tilburg uit Sleeuwijk. Hij speelde onder meer enkele koraalbewerkingen en voorspelen van Feike Asma en Bach. Dominee Stroeve verzorgde een meditatie naar aanleiding van Psalm 149. Met het zingen van de verzen 2 en 3 van Psalm 150 werd de samenkomst afgesloten.

Registersamenstelling
De registersamenstelling(dispositie) van het orgel is:
Hoofdwerk (le klavier): Positief(2e klavier): Pedaal:
1. Prestant 8 8. Holpijp 8 13. Bourbon 16
2. Gedekt 8 9. Fluit 4 14. Prestant 8
3. Gemshoorn 4 10. Nazard 3
4. Octaaf 4 11. Woudfluit 2
5. Octaaf 2 12. Tertsfluit 1 3/5
Tremula
6. Mixtuur 4
7. Trompet 8

Auteur: Teus van Tilborg

Kerkzegel

Voorgeschiedenis
Vele kerkelijke gemeenten hebben een kerkelijk zegel. Dat wil zeggen een zegel dat de identiteit van een christelijke gemeente weergeeft. Soms heeft zo’n kerkzegel al een eeuwenoude betekenis. Het ligt er vaak maar aan hoe het historische verleden geweest is. De kerkelijke gemeente van Andel (vroeger bekend als de hervormde gemeente van Op- en Neder-Andel) heeft nog nooit een kerkzegel gehad. De burgerlijke gemeente Andel evenwel had eertijds wél de beschikking over een zegel (een gemeentewapen). Bij de herindeling van onze gemeente op 1 januari 1973 werd echter óók ons gemeentewapen naar het archief verwezen.
Voor het maken van een ontwerpgemeentewapen voor de nieuwe gemeente Woudrichem werd aangezocht mr. G.A. Bontekoe, oud-burgemeester te Oosterwolde (Friesland). Deze heeft het ontwerpgemeentewapen gratis gemaakt en het is door de Hoge Raad van Adel goedgekeurd.
Br. J.L. van Rijswijk kwam toen op de gedachte om het wapen van de opgeheven burgerlijke gemeente Andel in stand te houden en dit in te voegen bij de realisering van een kerkzegel voor de Hervormde Gemeente van Andel. De Kerkvoogdij heeft hiertoe aan het gemeentebestuur van Woudrichem toestemming gevraagd en verkregen.

Ontstaan kerkzegel Andel
Een aantal jaren is het slechts bij plannen gebleven. Ondergetekende vond het jammer, dat de toewijzing van het gemeentewapen aan de Hervormde Gemeente beperkt bleef tot een schriftelijke toewijzing en verder niet. Laten we toch proberen om te komen tot het ontstaan van een kerkzegel. Op verzoek van Br. Van Rijswijk heeft toen opnieuw Mr. Bontekoe het ontwerp van het hier bijgevoegd kerkzegel ontworpen. Eveneens gratis. Kerkvoogdij en Kerkenraad hebben hun goedkeuring aan dit ontwerp gehecht, en willen gaarne op deze wijze aan Mr. G.A. Bontekoe hun erkentelijkheid en dank betuigen.

Wat is er op het kerkzegel te zien?

• Een SCHILD met 2 paalsgewijze geplaatste ZALMEN, welke ruggelings naar elkaar zijn toegekeerd (oud gemeentewapen van Andel).
• Deze 2 zalmen torsen als het ware de letter J.H.S.
• Op de dwarsbalk van de letter H staat een KRUIS.
• Het schild en de letters worden omstrengeld door een DOORNENKROON.
• Tussen den doornenkroon en het randschrift staan ZEVEN STERREN.
• In het randschrift staat een Bijbeltekst, Prediker 11 vers 1. Deze tekst heeft o.a. te maken met WATER. Het mag bekend zijn dat onze gemeente Andel aan de rivier de MAAS ligt.

Betekenis van het kerkzegel
Zoals u hierboven gezien hebt, bestaat het kerkzegel voornamelijk uit christelijke symbolen verbonden met een stukje verleden van de burgerlijke gemeente Andel. Vanwege de vereisten voor een kerkzegel moest het schild, waarin de zalmen zijn opgenomen, veranderd worden aangezien het overal dezelfde raakpunten dient te hebben. Het schild "hangt er midden in". In dit zegel zijn de zalmen rechtop gericht naar de letters J.H.S. dat wil zeggen Jezus, Zoon (van God), Redder. De twee zalmen (vissen) worden in het Grieks genoemd "ichtus". In de oudchristelijke kerk vormden deze letters eveneens de afkorting van: "Jezus Christus, Zoon van God, onze Redder". Bovendien laat de Heere Jezus Christus duidelijk worden wat de opdracht is van de discipelen, namelijk dat Hij ze tot vissers van mensen zal maken (Mattheus 4:19). De gemeente is dus gericht op haar Heere en Heiland, Jezus Christus. Maar we weten dat Hij gehangen heeft aan een kruis (boven Zijn Naam). Hij kwam om de vloek over de zonden van deze wereld te dragen. Dat kruis had te maken met het lijden en de vernedering. Vandaar de doornenkroon die erom heen gevlochten is.

Ook de gemeente heeft vandaag te maken met de nood van het leven. Ze weet van kruisdragen achter Christus aan. Ze weet van lijden om Christus wil. Maar daarbij is het niet gebleven. Het ging van lijden tot heerlijkheid. Van kruis naar kroon. Want Hij heeft de kroon der overwinning verworven. Het leven en de onverderfelijkheid heeft Hij aan het licht gebracht. In die overwinning zal Hij ook Zijn Kerk laten delen bij zijn wederkomst. Als teken daarvan en als bemoediging, spreekt de apostel Johannes in Openbaring 1:16 over de "zeven sterren, die Hij in zijn rechterhand houdt". In dit kerkzegel is dat ook te zien in het symbool van de zeven sterren rondom de doornenkroon. Dit tot bemoediging. Wat er ook gebeurt in deze wereld. Oorlog of vrede; vrijheid of verdrukking.... Hij houdt Zijn Kerk vast. Deze belofte is zeker. De Heere laat Zijn Kerk niet aan haar lot over. Vandaar dan ook de opdracht in Prediker 11 vers 1 "Werp uw brood uit op het water, want gij zult het vinden na vele dagen". Het Brood voor het hart, het levende Woord van God, mag nog in de gemeente en in haar samenkomsten worden uitgeworpen. Wat een overvloed. Werpen is iets anders dan voorzichtig strooien hier en daar. Werpen houdt een volheid in. Laat het Woord maar in al zijn rijkdom en volheid tot ons komen. Zal het vandaag vruchten te zien geven of morgen of nog later? Dat weten wij niet. Maar vroeg of laat zal het te zien zijn. Soms lijkt het een troosteloze en uitzichtloze bezigheid te zijn. Van de menselijke kant uit gezien tevergeefs moeite... Evenwel, Jezus Christus houdt Zijn Kerk vast! Jezus Christus – Zijn Kruis – en de gemeente, die staan centraal en hebben heel veel met elkaar te maken, ja alles. Ze kunnen en mogen niet van elkaar losgekoppeld worden anders houden we op gemeente te zijn van onze Heere Jezus Christus. God geve dat deze boodschap steeds weer en steeds meer gestalte moge krijgen onder ons. Tot zegen van elkaar, tot uitbreiding van Zijn gemeente en tot eer van de Drie-ënige God!

En steeds weer, wanneer we ons KERKZEGEL ergens op vermeld zien, laat ons dan denken aan onze opdracht uit Prediker 11 vers 1.

Andel, augustus 1977, A.D. J. Vis v.d.m.